BR21882024 «Биоалуантүрлілікті зерттеу, жеміс жидек және жаңғақ жемістілердің генетикалық ресурстарын ex situ сақтау әдістерін әзірлеу»
Жеміс-жидек өсімдіктерінің және жаңғақ жемістілердің биоалуантүрлілігін зерттеу, генетикалық ресурстарын сақтаудың ex situ әдістерін әзірлеу, құнды белгілері бар генотиптерді іріктеу.
Бағдарламаның ғылыми жетекшісі
Кушнаренко Светлана Вениаминовна
биология ғылымдарының кандидаты, профессор
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешіледі:
Турдиев Тимур Туйгунович, биология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор.
Кушнаренко Светлана Вениаминовна, биология ғылымдарының кандидаты, профессор
Галиакпаров Нурбол Нурпатович, PhD
Кохметова Алма Мырзабекқызы, биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі
Какимжанова Алмагуль Апсаламовна биология ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор.
Ромаданова Наталья Владимировна биология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор.
Хапилина Оксана Николаевна биология ғылымдарының кандидаты.
2023 жылғы нәтижелер
Жабайы популяциялардың заманауи мекендеу орындарын зерттеу және пісте мен бадамның перспективалы түрлерін таңдау бойынша жұмыстар басталды. Қазақстанда құрып кету қаупі төнген сирек кездесетін Corylus avellana түрінің генетикалық әртүрлілігін зерттеу және табиғи популяциядан іріктелген формаларын in vitro коллекциясын жасау жұмыстары басталды. Нақты уақыттағы ПТР негізінде өрік және грек жаңғақ вирустарын диагностикалау технологиясын әзірлеу басталды. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында Juglans regias таралу мониторингі жүргізілді, жаңғақ жемістерінің сапалық көрсеткіштері фенотиптелді, өсімдік материалы жиналды, Green Seeker портативті құрылғысының көмегімен өсімдік биомассасының NDVI индексі анықталды. Грек жаңғақ жемістерінің сапасы зерттелді. Алмұрттың Pyrus regelii, Pyrus ussuriensis, Pyrus communis үш түрінің өсімдік материалы жиналды. Pyrus regelii, Pyrus ussuriensis, Pyrus communis алмұрт түрлерінің қоздырғыштарына төзімділігінің генетикалық потенциалы бағалы генотиптерді іріктеу және оларды in vitro культурасына енгізу үшін MAS (marker-assisted selection) арқылы зерттелді. Қазақстанда өсетін P. armeniaca үлгілерін іріктеу және in vitro культурасына енгізу жұмыстары басталды. Молекулярлық-генетикалық маркерлердің көмегімен Қазақстандағы итшомырт шырғанақтарының мекендейтін жерлері анықталып, генетикалық әртүрлілігі зерттелді. Алынған нәтижелердің жаңалығы қазіргі молекулярлық-генетикалық және биотехнологиялық әдістерді қолдана отырып, Қазақстандағы жаңғақ тұқымдас өсімдіктердің биологиялық әртүрлілігін зерттеу мен сақтауда жатыр.
2024 жылғы нәтижелер
Жабайы популяциялардың заманауи мекендеу орындарын зерттеу және пісте мен бадамның перспективалы түрлерін таңдау бойынша жұмыстары жалғасуда. Перспективті пісте және бадам генотиптерін клондау хаттамасы әзірленді. Асептикалық өсімдіктер алынды және пісте және бадам өсімдіктерін клондау басталды. Қазақстанда құрып кету қаупі төнген сирек кездесетін Corylus avellana L түрінің генетикалық әртүрлілігін зерттеу және табиғи популяциядан іріктелген формаларын in vitro коллекциясын жасау жұмыстары жасалды. Сирек кездесетін құрып кету қаупі төнген кәдімгі жаңғақ түрінің ұрықтарын криоконсервациялаудың тиімді әдісі әзірленді. Нақты уақыттағы ПТР негізінде өрік және грек жаңғақ вирустарын диагностикалау технологиясын әзірленді. Грек жаңғақғының сорттары мен пішіндерінің генетикалық байланысы жеміс сапасының фенотиптік көрсеткіштері мен fingerprinting талдау арқылы бағаланды. Геномдық ДНҚ саны мен сапасы тексерілді. Алматы және Түркістан облыстарынан алынған Juglans regia L. үлгілері грек жаңғағы үшін әзірленген байланыспаған SSR локустары арқылы генотипирленді. Құнды алмұрт түрлерінің патогенге төзімді генотиптері in vitro культурасына енгізілді. 4°С температурада орта мерзімді сақтау үшін асептикалық in vitro коллекциясын құру басталды. Қазақстандағы P. armeniaca түрінің биоәртүрлілігін ДНҚ штрих-кодтау және SSR маркерлеу басталды. Селекциялық маңызы жоғары итшомырт шырғанақтарының отырғызу материалын алудың биотехнологиялық әдістері әзірленді.
Сурет 1 – Пісте мен бадамның плюстік ағаштары (қыркүйек 2024 ж.)
-
а) Пістенің плюстік ағашы
- б) Бадамның плюстік ағашы
Сурет 2 – "Дубрава" ботаникалық қорығы аумағындағы су басқан орман жаңғақ өсімдіктері (түсірілім күні: 03.05.2024 ж.)
Сурет 3 – Juglans regia L. әртүрлі популяцияларда:
д – Алматы қаласының Ботаникалық бағы,
е – Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи паркі, Есік қ.,
ж – Алматы обл., Еңбекшіқазақ ауд., Байдібек би ауылы,
з – Алматы обл., Алмалыбақ ауылы (КИЗ)
Сурет 4 – Регель алмұртының табиғи мекендеу ортасындағы көрінісі
Сурет 5 – Алматы облысы Ұйғыр ауданы Үлкен Ақсу шатқалындағы P. armeniaca популяциясы
А – Үлкен мөлшерде құрғақ бұтақтары бар (45%) өміршең ересек ағаш, үлгі №15;
Б – Аурулардан зақымдалған қабығы бар ағаш діңі;
В-Г – Саңырауқұлақ ауруларымен, қыналармен және мүктермен зақымдалған діңдер мен бұтақтар;
Д – Жәндіктермен зақымдалған жапырақтар;
Е-З – Піллə және имаго сатысындағы жәндіктердің діңдерде, бұтақтарда және жапырақтарда болуы.
Сурет 6 – Т-2-82 (2-32) III формасындағы итшомырт шырғанақ өсімдіктері мен жемістері
Пошта: svetlana_bio@mail.ru
